Δεισιδαιμονίες: Η ψυχολογία πίσω από το γιατί πιστεύουμε σε τύχη και τελετουργίες

Ενώ μπορεί να φαίνονται παράλογες, οι ψυχολόγοι λένε ότι αυτές οι πεποιθήσεις αποκαλύπτουν το πώς ο ανθρώπινος εγκέφαλος αντιμετωπίζει την αβεβαιότητα, τον φόβο και την έλλειψη ελέγχου.

Αυτό το άρθρο διερευνά τις ψυχολογικές ρίζες της δεισιδαιμονίας, πώς επηρεάζει τη συμπεριφορά και γιατί ακόμη και οι πιο λογικοί άνθρωποι εξακολουθούν να πλανώνται με γούρια και τελετουργίες.

Γιατί οι άνθρωποι αναπτύσσουν δεισιδαιμονίες

Οι δεισιδαιμονίες αναδύονται ως μηχανισμός αντιμετώπισης της αβεβαιότητας.

Όταν οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν απρόβλεπτες ή καταστάσεις υψηλού στρες (εξετάσεις, ασθένεια, ταξίδια) αναζητούν ενστικτωδώς μοτίβα ή «σημάδια» που αποκαθιστούν την αίσθηση ελέγχου.

Οι ψυχολόγοι ονομάζουν αυτήν την τάση «ψευδαίσθηση συσχέτισης»: το να βρίσκεις σύνδεση μεταξύ δύο άσχετων γεγονότων. Για παράδειγμα, αν κάποιος φορούσε ένα συγκεκριμένο πουκάμισο πριν συμβεί κάτι καλό, μπορεί υποσυνείδητα να συνδέσει αυτό το πουκάμισο με την επιτυχία.

Έρευνες δείχνουν ότι οι δεισιδαιμονίες είναι πιο συχνές:

• Σε αγχωτικές ή αβέβαιες περιόδους (οικονομική ύφεση, πανδημίες, πόλεμοι).
• Μεταξύ ατόμων που ασχολούνται με επαγγέλματα υψηλής πίεσης, όπως αθλητές, καλλιτέχνες και επενδυτές.
• Όταν το άτομο δεν έχει σαφή αίσθηση ελέγχου των αποτελεσμάτων.

Επί της ουσίας, οι δεισιδαιμονίες δίνουν δομή στην τυχαιότητα: μια νοητική συντόμευση που κάνει το χάος να μοιάζει πιο προβλέψιμο/διαχειρίσιμο.

Η επιστήμη του εγκεφάλου πίσω από τη δεισιδαιμονική σκέψη

Νευροεπιστημονικές μελέτες δείχνουν, ότι η δεισιδαιμονία ενεργοποιεί τα ίδια κέντρα ανταμοιβής στον εγκέφαλο με τις συνήθειες και την μάθηση. Όταν μια τελετουργία συμπίπτει με ένα καλό αποτέλεσμα, η απελευθέρωση ντοπαμίνης ενισχύει αυτήν τη συμπεριφορά, ενθαρρύνοντας την επανάληψη.

Αυτό το μοτίβο ανταμοιβής μιμείται τη νευρολογική βάση της εξαρτημένης μάθησης: την ίδια αρχή που εξηγεί πώς σχηματίζονται οι συνήθειες και οι εθισμοί.

Μελέτες βασισμένες σε μαγνητική τομογραφία δείχνουν ότι:

• Ο προμετωπιαίος φλοιός, ο οποίος διέπει τη συλλογιστική, “αποσύρεται” στιγμιαία, όταν αυξάνεται η συναισθηματική αβεβαιότητα.
• Η αμυγδαλή και το ραβδωτό σώμα -περιοχές που συνδέονται με το συναίσθημα και τη συνήθεια- οδηγούν στον σχηματισμό «μαγικών» συσχετίσεων.

Αυτό το μείγμα συναισθήματος και συνήθειας εξηγεί γιατί ακόμη και τα σκεπτόμενα άτομα μερικές φορές ακολουθούν τελετουργίες «δια παν ενδεχόμενο».

Πώς οι δεισιδαιμονίες προσφέρουν συναισθηματική άνεση

Οι δεισιδαιμονίες μπορεί να μην είναι λογικές, αλλά συχνά εξυπηρετούν έναν ψυχολογικό σκοπό. Η εκτέλεση μιας τελετουργίας ή η χρήση ενός φυλαχτού παρέχει:

• Ένα αίσθημα δράσης, ακόμη και όταν τα αποτελέσματα είναι ανεξέλεγκτα.
• Μειωμένο άγχος, προσφέροντας προβλέψιμες ενέργειες σε αβέβαιες στιγμές.
• Γνωστική επιβεβαίωση — «Αν το κάνω αυτό, τα πράγματα μπορεί να πάνε καλύτερα».

Μια μελέτη του 2010 στο περιοδικό Psychological Science έδειξε, ότι οι συμμετέχοντες που επιδίδονταν σε δεισιδαιμονικές συμπεριφορές πριν από μια εργασία είχαν καλύτερη απόδοση, επειδή ένιωθαν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, όχι επειδή… η τύχη τους άλλαξε την πραγματικότητα.

Αυτό το φαινόμενο δείχνει ότι η πίστη από μόνη της μπορεί να επηρεάσει την απόδοση μέσω αυτοεκπληρούμενων μηχανισμών αυτοπεποίθησης, ηρεμίας και εστίασης.

Οι πολιτισμικές και κοινωνικές ρίζες των δεισιδαιμονιών

Οι δεισιδαιμονίες συχνά εξαπλώνονται πολιτισμικά μέσω της παρατήρησης και της μίμησης, όπως ακριβώς η γλώσσα ή τα έθιμα. Οι ανθρωπολόγοι σημειώνουν ότι οι άνθρωποι εξελίχθηκαν για να μαθαίνουν γρήγορα από τις συμπεριφορές των άλλων —ακόμη και από τις παράλογες— εάν φαινόταν να προάγουν την ασφάλεια ή την επιτυχία.

Παραδείγματα:

• Δυτικές παραδόσεις όπως το να ρίχνεις αλάτι πάνω από τον ώμο ή να σταυρώνεις τα δάχτυλα για τύχη.
• Ασιατικά έθιμα που συνδέουν ορισμένους αριθμούς ή χρώματα με την ευημερία.
• Αθλητικές τελετουργίες, όπου οι αθλητές επαναλαμβάνουν πανομοιότυπες προαγωνιστικές ρουτίνες για καλή τύχη.

Οι δεισιδαιμονίες κάθε πολιτισμού αντανακλούν κοινούς φόβους και ελπίδες, σχηματίζοντας ένα συλλογικό σύστημα πεποιθήσεων, που παρέχει ψυχολογική άνεση και ομαδική ταυτότητα.

Όταν οι δεισιδαιμονίες γίνονται επιβλαβείς

Οι περισσότερες δεισιδαιμονίες είναι ακίνδυνες, αλλά μπορούν να γίνουν προβληματικές, όταν παρεμβαίνουν στην λήψη αποφάσεων ή τροφοδοτούν το άγχος.

Η υπερβολική εξάρτηση από τελετουργίες μπορεί να σηματοδοτεί ιδεοψυχαναγκαστικές τάσεις, ειδικά όταν το άτομο αισθάνεται ακραία δυσφορία εάν δεν μπορεί να τις εκτελέσει.

Οι ειδικοί ψυχικής υγείας συνιστούν την αναζήτηση επαγγελματικής βοήθειας εάν:

• Οι δεισιδαιμονίες προκαλούν σημαντικό άγχος ή διαταράσσουν την καθημερινή ζωή.
• Οι συμπεριφορές αποφυγής (π.χ., άρνηση ταξιδιού σε συγκεκριμένες ημερομηνίες) περιορίζουν την λειτουργικότητα.
• Οι τελετουργίες γίνονται επαναλαμβανόμενες, καταναλώνοντας μεγάλες ποσότητες χρόνου ή ενέργειας.

Σε τέτοιες περιπτώσεις, η γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία (CBT) μπορεί να βοηθήσει στην αμφισβήτηση διαστρεβλωμένων πεποιθήσεων και στην αποκατάσταση της ορθολογικής σκέψης.

Η θετική πλευρά των δεισιδαιμονιών

Δεν είναι όλες οι δεισιδαιμονίες αρνητικές. Όταν χρησιμοποιούνται με μέτρο, μπορούν:

• Να ενισχύσουν την αυτοπεποίθηση σε περιβάλλοντα που καθοδηγούνται από την απόδοση (π.χ. αθλήματα, εξετάσεις).
• Να προωθήσουν την ενσυνειδητότητα μέσω της ρουτίνας και των τελετουργιών.
• Να ενισχύσουν το κίνητρο, καθώς τα άτομα αισθάνονται πιο προετοιμασμένα για προκλήσεις.

Οι ψυχολόγοι θεωρούν τέτοιες προσαρμοστικές δεισιδαιμονίες ως καλοήθη εργαλεία αντιμετώπισης: χρήσιμα εφόσον το άτομο αντιλαμβάνεται ότι είναι συμβολικά, όχι αιτιώδη.

Συχνές Ερωτήσεις

Είναι οι δεισιδαιμονίες σημάδι ψυχικής ασθένειας;

Όχι. Οι περισσότερες δεισιδαιμονίες είναι φυσιολογικές συμπεριφορές αντιμετώπισης. Γίνονται ανησυχητικές μόνο όταν παρεμβαίνουν στην καθημερινή λειτουργία ή συνοδεύονται από εμμονικές σκέψεις.

Γιατί είναι τόσο δύσκολο να σπάσουν οι δεισιδαιμονίες;

Επειδή ενισχύονται από το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου. Εάν μια τελετουργία «λειτουργήσει» μία φορά, η ντοπαμίνη ενισχύει αυτήν την μνήμη, ενθαρρύνοντας την επανάληψη.

Έχουν λιγότερες δεισιδαιμονίες οι μορφωμένοι ή λογικοί άνθρωποι;

Όχι απαραίτητα. Μελέτες δείχνουν ότι ακόμη και άτομα με υψηλό μορφωτικό επίπεδο μπορεί να έχουν μικρές δεισιδαιμονικές πεποιθήσεις, ειδικά σε αγχωτικές ή αβέβαιες καταστάσεις.

Μπορούν οι δεισιδαιμονίες να βελτιώσουν την απόδοση;

Έμμεσα, ναι. Μπορούν να βελτιώσουν την εστίαση και την αυτοπεποίθηση, οδηγώντας σε καλύτερη απόδοση.

Πώς μπορώ να διαχειριστώ τις επιβλαβείς δεισιδαιμονίες;

Δοκιμάστε σταδιακά τους φόβους σας, σπάζοντας μικρές τελετουργίες και σημειώνοντας τα αποτελέσματα. Εάν το άγχος επιμένει, συμβουλευτείτε έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας εκπαιδευμένο σε τεχνικές Γνωσιακής Συμπεριφορικής Θεραπείας (CBT).

Συμπέρασμα

Οι δεισιδαιμονίες είναι ένα παγκόσμιο ψυχολογικό φαινόμενο: μια αρχέτυπη προσπάθεια να μπει μια τάξη στην αβεβαιότητα. Μπορούν να προσφέρουν άνεση και αυτοπεποίθηση, αλλά η κατανόηση των ριζών τους στο άγχος, τη δημιουργία συνηθειών και τον αντιληπτό έλεγχο βοηθά στον διαχωρισμό των χρήσιμων τελετουργιών από τις επιβλαβείς.

Η αναγνώριση της ψυχολογίας πίσω από αυτές μας υπενθυμίζει ότι η πίστη, ακόμη και στην τύχη, αντανακλά μια βαθιά ανθρώπινη επιθυμία: την ανάγκη να νιώθουμε ότι έχουμε τον έλεγχο σε έναν απρόβλεπτο κόσμο.

Πηγές:
clevelandclinic.org
apa.org
psychologicalscience.org
medicalnewstoday.com
verywellmind.com